Wyobraźmy sobie scenę jak z amerykańskiego filmu. Rodzina zbiera się u notariusza w celu otwarcia i ogłoszenia testamentu po zmarłym. Wówczas dowiadują się, że cały spadek po nim dostała młoda kobieta z którą spadkodawca zawarł znajomość na kilka lat przed śmiercią. Czy oznacza to, że cała rodzina może zapomnieć o tym, że otrzyma cokolwiek z majątku zmarłego? Odpowiedź na to pytania brzmi, nie. Do celów dochodzenia swoich praw w takiej sytuacji służy ZACHOWEK. Są jednak sytuacje gdy dochodzenie go jest niemożliwe. Roszczenia z nim związane nie przysługują ani zawsze, ani też wszystkim członkom rodziny spadkodawcy. Oczywiście powołany przeze mnie przykład to duże uproszczenie, które nie wyczerpuje wszystkich możliwości kiedy taki zachowek może przysługiwać.
Czym jest więc zachowek?
Krótko rzecz ujmując jest to roszczenie osoby, która dziedziczyłaby ustawowo po zmarłym, ale (najczęściej) została pominięta w testamencie bądź z innych powodów otrzymała mniejszy udział w spadku niż przysługiwałby jej z ustawy. Ma ono za zadanie chronić bezpośrednich spadkobierców ustawowych przed pokrzywdzeniem ze strony spadkodawcy. Roszczenie to przysługuje w stosunku do spadkobiercy testamentowego bądź ustawowego, w drugiej kolejności ewentualnie osoby w stosunku do której dokonano zapisu windykacyjnego, a na końcu ewentualnie osób, które otrzymały od spadkodawcy za jego życia darowiznę. Na podstawie tego roszczenia można dochodzić części udziału spadkowego, który otrzymalibyśmy, gdyby w grę nie wchodziło dziedziczenie ustawowe. Cześć udziału, którego możemy dochodzić co do zasady wynosi 1/2, jednak jeśli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo małoletni – wtedy ta wysokość wzrasta do 2/3. Przepisy powszechnie obowiązującego prawa przewidują cały szereg regulacji wskazujących jak obliczamy i co doliczamy, a czego nie podczas kalkulowania należnego nam zachowku.
Kto może wystąpić z takim roszczeniem?
Oczywiście nie cała rodzina zmarłego spadkodawcy, a jedynie najbliżsi i ściśle określeni jej członkowie. Są to więc tzw. zstępni, czyli dzieci, wnuki, prawnuki itd., małżonek (ale nie zawsze! – patrz niżej) oraz rodzice spadkodawcy. To w jakiej kolejności i kiedy dana osoba, z wymienionych, może wystąpić o zachowek, zależy od tego kto byłby spadkobiercą ustawowym w momencie śmierci spadkodawcy.
Kiedy wystąpienie z roszczeniem o zachowek jest wyłączone?
Co do zasady, przy wystąpieniu pewnych okoliczności, pomimo iż spełniamy obywa powyżej wskazane przeze mnie kryteria, nie możemy dochodzić od spadkobiercy testamentowego wypłaty zachowku. Poniżej przedstawię najważniejsze z takich sytuacji.
Wydziedziczenie
Może się okazać, że w naszym przykładzie spadkodawca nie tylko wskazuje w testamencie, że cały swój majątek zapisuje owej młodej kobiecie, ale również WYDZIEDZICZA swojego syna X. Wydziedziczenie jest to instytucja służąca właśnie do pozbawienia prawa do zachowku. Spadkodawca mógłby tego dokonać jeśli syn:
1) wbrew woli spadkodawcy postępowałby uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, czyli np. trudnił się paserstwem, zajmował się prostytucją, był alkoholikiem lub narkomanem;
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3) uporczywie nie dopełniał względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Jeśli takie wydziedziczenie byłoby bezpodstawne, syn X po podjęciu właściwych kroków prawnych, mógłby pomimo tego myśleć o wystąpieniu o wypłatę zachowku. W takim wypadku, jeśli wiemy, że nie zasłużyliśmy na wydziedziczenie, warto skonsultować się z profesjonalistą, który oceni sprawę i doradzi właściwe działanie.
Niegodność dziedziczenia
Kolejnym przykładem sytuacji gdy dana osoba nie może ubiegać się o zachowek jest tzw. NIEGODNOŚĆ DZIEDZICZENIA. Załóżmy, że córka Y spadkodawcy, inaczej niż syn, nie została wydziedziczona. Jednak sąd, na wniosek każdego kto ma w tym interes, we wskazanych w ustawie terminach, może uznać córkę za niegodną dziedziczenia. Może do tego dojść, jeśli stwierdzi, że córka:
1) dopuściła się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
2) podstępem lub groźbą nakłoniła spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodziła mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
3) umyślnie ukryła lub zniszczyła testament spadkodawcy, podrobiła lub przerobiła jego testament albo świadomie skorzystała z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.
Otrzymanie darowizny/powołania do spadku/zapisu windykacyjnego w wysokości zachowku
Istnieje również możliwość, że dana osoba nie może domagać się zachowku od spadkobiercy w sytuacji, gdy za życia spadkodawcy otrzymała już DAROWIZNY, których wartość wynosiła co najmniej tyle, ile wartość zachowku. Jeśli więc, w naszym przykładzie, córka Z otrzymałaby za życia swojego ojca od niego w ramach darowizny dom o wartości 1 000 000,00 zł, a wartość należnego jej ewentualnie zachowku wyniosłaby, po uwzględnieniu wszystkich okoliczności, 900 000,00 zł, nie może ona skutecznie wystąpić do młodej kobiety, która otrzymała cały spadek z roszczeniem o zachowek. Podobna sytuacja dotyczy powołania do spadku bądź zapisu windykacyjnego.
Zrzeczenie się dziedziczenia
Wśród okoliczności wyłączających możliwość przyszłego dochodzenia zachowku trzeba wskazać również ZRZECZENIE SIĘ DZIEDZICZENIA.Przepisy prawa umożliwiają, aby przyszły potencjalny spadkobierca ustawowy zawarł z potencjalnym spadkodawcą umowę, zgodnie z którą zrzeknie się on dziedziczenia ustawowego po nim. Umowa taka musi zostać zawarta w formie szczególnej aktu notarialnego.
Odrzucenie spadku przypadającego z ustawy
Roszczenie o wypłatę zachowku nie przysługuje również osobie, która odrzuciła spadek, który przysługiwał jej z mocy ustawy. Co ważne, podobna zasada nie obowiązuje w stosunku do osób, które odrzuciły spadek przypadający im na podstawie testamentu.
Separacja/rozwód z małżonkiem
Jeśli chodzi o małżonka spadkodawcy to istnieją dwie sytuacje, poza przedstawionymi wyżej, kiedy jego ubieganie się o zachowek zostaje wyłączone. Pierwszą sytuacją jest orzeczenie SEPARACJI. W takiej sytuacji, pomimo iż małżonkowie nie są formalnie rozwiedzeni, nie mogą się domagać zachowku po drugim małżonku.
Zdarzają się jednak przypadki, gdy spadkodawca wytoczył sprawę o separację lub rozwód z winy swojego małżonka i zmarł przed rozstrzygnięciem tej sprawy. W sytuacji, gdy takie żądania było uzasadnione, może dojść do orzeczenia przez sąd WYŁĄCZENIA MAŁŻONKA OD DZIEDZICZENIA. Takiego wyłączenia może dochodzić każdy z pozostałych spadkobierców ustawowych, we wskazanych w ustawie terminach.
W jakim terminie można dochodzić praw z zachowku?
Jak już Państwo wiedzą po lekturze moich wcześniejszych wpisów, roszczenia majątkowe według prawa polskiego co do zasady ulegają przedawnieniu. Nie inaczej jest z roszczeniem o wypłatę zachowku. Przy zachowku sprawa ta nie jest jednak tak oczywista i jasna jak w innych przypadkach. Co do zasady termin ten wynosi 5 lat. Pozostaje jednak pytanie, 5 lat licząc od jakiego zdarzenia? Śmierci spadkodawcy? Otwarcia testamentu? Czy może skończenia postępowania o stwierdzenia nabycia spadku? W takim wypadku wiele zależy od tego jakiego roszczenia dokładnie chcemy dochodzić. Warto skontaktować się ze specjalistą, który pomoże obliczyć, czy roszczenie o zachowek przypadkiem nie uległo przedawnieniu.
Jak widzicie Państwo, kwestie związane z zachowkiem to materia dość skomplikowana, w powyższym wpisie przedstawiłam absolutnie podstawowe i najważniejsze zagadnienia z tym związane w najprostszej sytuacji faktycznej. Zdarzają się jednak również inne przypadki gdy spadkobiercom ustawowym należy się zachowek np. w przypadku gdy spadkodawca co prawda nie zostawił testamentu, ale przed śmiercią większą i najcenniejszą część majątku zapisał komuś w zapisie windykacyjnym bądź podarował darowizną. Bądź w sytuacji gdy na podstawie testamentu spadkobierca dziedziczy mniej niż dziedziczyłby z ustawy. Gdyby ktoś z Państwa potrzebował doprecyzowania jakichś aspektów omawianego zagadnienia, zapraszam do kontaktu.